“Ta’lim” atamasi ta’limga qaratilgan barcha institutsional, maqsadli va rejalashtirilgan aloqa turlarini anglatadi. Ko‘pgina hollarda, gap maktablar yoki unversitetlar (yoki ularning ekviventlari) haqida bo‘lsa-da, ta’lim ushbu muassalardan tashqarida ham berilishi mumkin. Xalqaro taqqoslashlar uchun mamlakatlar o‘zlarining ma’lumotlarini ta’limning xalqaro standart tasniflagichi (TXST) ning ko‘rib chiqilgan versiyasiga muvofiq ishlab chiqishlari tavsiya etiladi.
Ta’lim darajasi TXST tomonidan eng muvaffaqiyatli tugallangan eng yuqori ta’lim dasturi asosida o‘lchanadi, bu odatda tan olingan malakali belgilash bilan tasdiqlanadi.
10 yosh va undan yuqori yoshdagi barcha shaxslar uchun ta’lim darajari haqida malumot to‘plash tavsiya etiladi. Shu bilan birga, xalqaro taqqoslashlar imkoniyatlarini ta’minlash uchun 15 yoshdan kichik, 15 yosh va undan yuqori yoshdagi shaxslar, shuningdek, 25 yoshgacha, 25 va undan yuqori yoshdagi shaxslar kesimidagi yoshga nisbatan batafsil ajratilmagan ko‘rinishdagi ta’lim darajasi ma’lumotlarini jadvallarda keltirish tafsiya etiladi.
Milliy ta’lim tizimining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tavsiya etilgan ta’riflar va tasniflardan muqarrar chetga chiqish ro‘yxatga olish materiallari yoki tegishli mega-malumotlarda tushuntirilishi kerak. Agar milliy maqsadlar uchun barcha natijalarni mamlakat ta’lim tizimda qo‘llaniladigan ta’lim muassalarining ta’riflariga to‘liq mos ravishda nashr etish zarur bo‘lsa, milliy foydalanuvchilarning ehtiyojlari uchun ajratiladigan toifalarni ma’lumotlardan foydalanishga imkon beruvchi toifalar bilan bog‘lanishga, xalqaro taqqoslashlarni ta’minlash maqsadida tafsiya etiladi. Milliy standart tasnifiga muvofiq “ta’lim darajasi”ni kodlashni ishlab chiquvchi mamlakatlar TXST ning so‘ngi versiyasi bilan mos keladigan tizimni ishlab chiqishi mumkin yoki ikkita kod tizimini yaratish, milliy tasnifning batafsil guruhlari va TXST o‘rtasida o‘tish kalitlarini ishlab chiqish orqali.
Shuni tan olish kerakki, muayyaan holatlarda ta’lim darajasi tegishli malakani o‘zlashtirmasdan ham tugatilishi mumkin. Ta’lim darajasi va malakaga oid ma’lumotlar alohida-alohida to‘planishi yoki bunday farqni amalga oshirishga imkon beradigan tarzda tavsiya etiladi. Agar ma’lumotlar alohida-alohida yig‘ilmasi yoki farqlanmasa, bu ro‘yxatga olish materiallarida aniq tushuntirilishi kerak.
Ta’lim muassasalariga tashrif buyurish har qanday rasmiy ravishda tan olingan ta’lim muassasalari dasturlari, davlat hamda xususiy, har qanday ta’lim darajasida tashkil etilgan treninglar uchun muntazam ravishda tashrif buyurishni anglatadi.
Ma’lum bir mamlakat ta’lim tizimining umum e’tirof etilgan muassasalari tashqarisida ma’lum bir hunarmandchilikni tayyorlash (masalan, fabrikalarda ishlab chiqarishdan ajralmagan holda tayyorgarlik) ro‘yxatga olish maqsadida “ta’lim muassasalariga qatnash” deb hisoblanmaydi. Ta’lim muassasalariga qatnash to‘g‘risidagi ma’lumotlar ro‘yxatga olish paytiga to‘g‘ri kelishi kerak. Agar ro‘yxatga olish ta’lim vaqtida amalga oshirilsa, axborot ta’tildan oldingi davrdagi ta’lim muassasalariga qatnashlarga taaluqli bo‘lishi kerak.
Ta’lim muassasalariga qatnash kansepsiyasi, odatda maktab ta’limi statistikasining bir qismi bo‘lgan ta’limni qamrab olish kansepsiyasining o‘zi emas, balki qo‘shimcha sifatida xizmat qiladi. Qatnash bu ta’lim muassasida kunlik ishtirok etish demakdir. Qamrov o‘quv davrining boshidan o‘quvchining rasmiy ro‘yxatga olishni anglatadi, masalan, o‘quv yili boshidagi o‘quvchilar soni. Ayrim shaxslar ta’lim muassasasida ro‘yxatga olinishi mumkin, lekin kasalligi sababli muassasaga qatnamaydi. Kasbiy tayyorgarlikdan o‘tgan shaxslar rasmiy ravishda maktabda yoki boshqa ta’lim muassasasida ro‘yxatga olinishi mumkin.
Ta’lim muassasalariga har kunlik qatnashishni aniqlash ko‘proq boshlang‘ich va o‘rta ta’lim tizimiga xosdir.Shu bilan birga boshqa holatlar ham mavjid. Shaxs ro‘yxatdan o‘tgan holda ma’lum bir malakaga ega bo‘lishi uchun o‘quv dasturida faol ishtirok etishi mumkin, ammo u muntazam ravishda hech qanday muassasaga bormaydi. Bunday hollarda internet jahon tarmog‘i orqali masofaviy ta’lim dasturlari, sirtqi ta’lim va ta’lim muassasasiga tez-tez tashrif buyurushni talab qilmaydigan oliy ta’limning ayrim turlarini misol qilib keltirish mumkin.
Milliy ustuvorliklarga qarab, ma’lumotlar yig‘ish boshlang‘ich va o‘rta ta’lim tizimining muassalariga qatnash bilan cheklanishi mumkin. Kengroq yondashuv bilan ular ta’limning barcha darajalarida ishtirok etishning barcha turlarini qamrab olishi mumkin va muayyan malakani olish uchun yo‘naltirilgan o‘quv dasturlarida faol ishtirok etishi haqida ma’lumot to‘plashi mumkin. Har bir holatda ishtirok turi o‘rtasidagi farqni ta’minlash va ularni tegishli ro‘yxatga olish materiallarida yoki meta-ma’lumotlarda aniq tushuntirish kerak.
Savodxonlik o‘qish va yozish qobilyati sifatida tavsiflanadi. Ushbu belgi ro‘yxatga olish dasturiga kiritilgan taqdirda, to‘plangan ma’lumotlar savodli va savodsiz bo‘lganlar o‘rtasidagi farqni aniqlashda imkon beradi. O‘qilayotgan narsaning ma’nosini tushingan holda o‘qishni biladigan va kundalik hayotidagi voqealar haqida qisqacha xulosa yoza oladigan shaxs savodli hisoblanadi. Binobarin, o‘qiy oladigan va faqat raqamlar va o‘z nomini yoza oladigan shaxslar, shuningdek, o‘qishni biladigan, lekin yozishni bilmaydigan, yoki faqat og‘zaki iboralarniga o‘qiy oladigan va yozadigan shaxslarni savodsiz deb hisoblashi mumkin. Savodxonlik amaliy mahoratdir va ideal gazetani tushungan holda o‘qish, xat yozish kabi oddiy topshiriqlar yordamida o‘lchanadigan bo‘lishi kerak. O‘qish va yozish qobiliyati oddiy savollardan foydalanishga imkon beradigan, shuningdek, tahliliy salohiyatini oshirish bilan tushuntiriladi. Bugungi kunda, savodxonlik nuqtai nazaridan malakalarning doimiyligi yanada keng qabul qilinmoqda va ma’lumot yg‘ish jarayonida savodxonlikning keng toifalarini ajratishga e’tibor qaratish lozim.
Aholini ro‘yxatga olish doirasida “savodxonlik” asosida ma’lumotlarni to‘plash va jadvallarni tuzish savodxonlik, ta’lim muassasalariga qatnash va ta’lim darajasi o‘rtasidagi bog‘likliklarga asoslanmasligi kerak. Shunday hollar ham mavjudki, o‘quvchilar qisman savodli bo‘lganda maktabni tark etadi va o‘qish va yozish bilan muntazam ravishda shug‘illanmasa, bu ko‘nikmalarni yo‘qatadi.
Alohida shaxslar o‘qish va yozishni biladigan tillar savodxonlikni aniqlash uchun omil hisoblanmaydi va ro‘yxatga olish varag‘ida hisobga olinmasligi kerak. Biroq, ko‘p tilli mamlakatlarda ma’lum bir tilda o‘qish va yozish qobiliyati haqidagi ma’lumotlar umumiy xalq ta’limi siyosatini ishlab chiqish uchun muhum bo‘lishi mumkin va shuning uchun bu masala foydali qo‘shimcha savollardan biri bo‘lishi mumkin.
Axborot xizmati